пропозиції роботи
konto usunięte
Temat: Mówią Wieki - Ostatnia polska koronacja
Ostatnia "polska" koronacja24 maja 1829 roku – dzień unieśmiertelniony przez Słowackiego w Kordianie – współcześni uznawali za ze wszech miar szczególny
Odbyła się wtedy koronacja Mikołaja I Romanowa, ostatniego konstytucyjnego króla polskiego uznawanego za takiego w świecie.
Mimo że kwestia tytułu królewskiego dla przedstawiciela zaborczej dynastii zwłaszcza od powstania listopadowego, była sprawą sporną i wzbudzającą emocje, koronacja przypominająca o istnieniu Królestwa Polskiego miała swój symboliczny wymiar.
Córka sławnego twórcy Legionów i napoleońskiego generała Jana Henryka Dąbrowskiego Bogusława z Dąbrowskich Mańkowska wspominała po latach, że u "tych, co to widzieli, została bez wątpienia zaszczepiona w sercu duma narodowa, która brzmieć będzie przez całe życie jak to powtarzające echo, przypominające się pamięci, że dumny, potężny car, pan pół Europy, poddał głowę dumnych Romanowów, aby na niej w Warszawie położono koronę królów polskich".
Aktu koronacji wymagała od króla konstytucja Królestwa Polskiego z 27 listopada 1815 roku. Jednakże sam jej twórca, cesarz Rosji i król Polski Aleksander I, mimo początkowych planów, do śmierci się na nią nie zdecydował, co ułatwiał mu fakt, że konstytucji nigdy nie zaprzysiągł. Polscy poddani nie upierali się przy tym zapisie (ani przy wymogu przysięgi), pozostając wdzięczni za wskrzeszenie królestwa i przywrócenie imienia Polski na mapie Europy. Tymczasem Mikołaj złożył przysięgę na konstytucję, choć nic nie zapowiadało, że po kilku latach od swojego wstąpienia na tron w końcu dokona oddzielnej polskiej koronacji.
Ta nieoczekiwana decyzja wywoływała zdziwienie, ale i wielkie zainteresowanie. Tym bardziej że jej powody były niejasne. Po czterech latach panowania w Królestwie Polskim cesarz miał już za sobą śledztwo w sprawie Towarzystwa Patriotycznego i niepomyślny dla siebie wyrok sądu sejmowego. Atmosferę zagęszczała dodatkowo niepopularność królewskich urzędników posądzanych o poddawanie się petersburskiemu dyktatowi oraz wiele innych przesłanek świadczących o coraz większej iluzoryczności niezależnego bytu nadwiślańskiego państewka. Młody cesarz chciał zapewne pokazać Europie, że postępuje zgodnie z postanowieniami kongresu wiedeńskiego i nadanej przez ojca konstytucji. Jednocześnie mogło mu zależeć na pozyskaniu polskich elit, szczególnie arystokracji, które z powodu ostatnich wydarzeń chłodno odnosiły się do petersburskiego majestatu. Niektórzy Polacy (już po wojnie 1831 roku) uważali, że car chciał pod płaszczykiem niekosztujących go nic pustych gestów kontynuować politykę ograniczania niezależności Królestwa i łamania zaprzysiężonych przez siebie przepisów.
Tak czy owak, jedno było oczywiste: Mikołaj I chciał dać wszystkim do zrozumienia, że byt niezależnego Królestwa Polskiego jest zabezpieczony, czego rękojmią miała być koronacja w Warszawie. Już w 1828 roku władca dawał dowody przychylnego nastawienia do Polaków, m.in. poprzez odnowienie kaplicy serca króla Jana III Sobieskiego u kapucynów w Warszawie oraz darowanie stołecznej katedrze chorągwi Mahometa, trofeum ze zwycięsko zakończonej wojny z Turcją. Te gesty świadczyły, że z Petersburga zaczęły wiać przychylniejsze wiatry.
WARSZAWA WITA PARĘ KRÓLEWSKĄ
Uroczystość koronacyjną ogłoszono w dekrecie z 5/17 kwietnia 1829 roku, wyznaczając ją na 24 maja. Wieść rozniosła się po Królestwie lotem błyskawicy, zwłaszcza po najlepszych domach. Zanim jeszcze ukazały się oficjalne obwieszczenia, minister sekretarz stanu gen. Stefan Grabowski mówił do Józefy z Szydłowskich Kickiej: "Niech pani wojewodzina każe czym prędzej sprawić panienkom płaszcze [tzn. suknie] dworskie. Cesarz będzie stanowczo się koronował w Warszawie. Będą bale, liczne przyjęcia u dworu".
Atmosfera w stolicy wyraźnie zelżała. "Ogłoszenie koronacji zdjęło z Warszawy postać ponurą, jaką od sądu sejmowego zachowała. Każdy się cieszył nadzieją odetchnienia wolniejszym powietrzem, wszyscy witaliśmy jutrzenkę lepszej doli" – wspominała generałowa Natalia z Bispingów Kicka.
Para królewska przyjechała do stolicy 17 maja. Specjalnie dla niej wybudowano tymczasowy most na Wiśle, aby triumfalny pochód mógł ruszyć od ulicy Zakroczymskiej (w okolicy dzisiejszej Cytadeli), "dla przeprowadzenia monarchów przez większą część miasta i szersze ulice". Przy odgłosie dzwonów i huku dział Mikołaj razem z synem Aleksandrem (późniejszym Aleksandrem II) i młodszym bratem Michałem wjechali do miasta na koniach ubrani w polskie mundury generalskie – jedynie starszy brat cesarza i króla wielki książę Konstanty, który dołączył do nich na Pradze, nosił jak zwykle mundur rosyjski. Cesarzowa podążała natomiast w przeszklonej karecie ciągniętej przez osiem paradnych koni. W orszaku znaleźli się m.in. książę pruski Wilhelm, brat cesarzowej (późniejszy król Prus i cesarz Niemiec), oraz znakomity poeta, ojciec rosyjskiego romantyzmu Wasyl Żukowski, który jako radca stanu należał do dworzan cesarskich. Lud warszawski tłumnie oblegał trasę przejazdu – ulice Długą, Miodową, Senatorską i Krakowskie Przedmieście aż do Zamku Królewskiego, obstawione z obu stron wojskiem w galowych mundurach. Po drodze w przedsionku kościoła Franciszkanów przy ul. Zakroczymskiej na dostojnych gości czekał z wyższym duchowieństwem prymas Jan Paweł Woronicz, który podał monarsze krzyż do ucałowania. Kiedy orszak dotarł na zamek, przed wejściem czekała już cesarska bratowa księżna łowicka Joanna w towarzystwie księżnej Aleksandry Zajączkowej, wdowy po byłym namiestniku Królestwa, i ordynatowej Zofii Zamoyskiej, małżonki prezesa Senatu (i siostry księcia Adama Jerzego Czartoryskiego). Po powitaniu na schodach cesarz wraz z rodziną spotkał się z senatorami i ministrami. Ostatnią oficjalną ceremonią tego dnia była modlitwa pary królewskiej w zamkowej kaplicy Greckiej, dawnym miejscu skupienia królów Rzeczypospolitej, przekształconym w prawosławną cerkiew.
Mimo usilnych starań przejętych swoją funkcją mistrzów ceremonii nie wszystko poszło tak, jak zaplanowano: "wielki mistrz obrzędów [Adam Broniec, ojczym księżnej łowickiej] i szambelani [...] czekali konno na przybycie monarchy i mieli go poprzedzać w uroczystym pochodzie, ale na nieszczęście dla nich dano w pobliskości ognia z dział, skutkiem czego nieostrzelone konie postrachały się i dwóch szambelanów legło na ziemi, nie mogąc się utrzymać na siodłach przy konieczności piastowania długich lasek mistrzów obrzędów" – wspominał naoczny świadek hrabia Skarbek.
LEKCJE DWORSKIEJ ETYKIETY
W następnych dniach para królewska brała udział w rozlicznych dworskich balach, przyjęciach i oficjalnych prezentacjach, tak charakterystycznych dla arystokratycznego życia nad Newą, ale jakże rzadkich nad Wisłą, gdzie dwór właściwie nie funkcjonował. Polski beau monde, generalnie dość prowincjonalny, nie był przyzwyczajony do monarszego oblicza i otaczającej go aury, dlatego wielu gości potrzebowało przyspieszonego kursu dworskiej etykiety. Wojewodzianka Bogusława Dąbrowska relacjonowała: "Pamiętam częste przybywania na narady tak księżnej Lubeckiej, jako pani Potockiej, Łubieńskiej i wielu innych [...] trzeba było tym paniom odbywać niezbędne próby z powodu znowu nakazanych z I-szej klasy siedmiołokciowych powłok [mowa o sukniach dla przedstawicielek najwyższych sfer arystokratyczno-urzędniczych], a z którymi trzeba było robić różne ewolucje, kłaniając się bardzo nisko w czterech przeciwnych stronach; na wielkiej bowiem sali zamkowej, na małym podwyższeniu, w samym środku siedzieć miała sama cesarzowa, trzymając na małym stoliczku na poduszce zwieszoną prawą rękę; po prawej stronie stał cesarz, po lewej książę Konstanty z książętami, opodal od nich księżna łowicka, wszyscy w dosyć dalekiej odległości od siebie. Te panie, wchodząc głównymi drzwiami o dziesięć łokci jedna od drugiej, szły obok cesarza, któremu musiały się najpierw głęboko pokłonić, a dochodząc do cesarzowej, drugi pokłon zrobić, po którym zbliżając się miały w rękę pocałować; przy ostatecznym pochyleniu cesarzowa starszym paniom podawała rękę jak do przywitania, a młodsze dopuszczała do pocałowania, skąd wracając w drugą część półkola salonu, trzeba było znowu się bardzo nisko pokłonić W. księciu i książętom, dopiero czwarty pokłon dla księżnej łowickiej, podług regulaminu nie tak głęboki".
Zapamiętanie tych zasad, nie mówiąc już o ich bezbłędnym wykonaniu, mogło przerażać szerokie kręgi arystokracji, dlatego przeprowadzano specjalne próby, "wśród największej wesołości i śmiechów", w których w roli cesarzowej występowała sama wojewodzianka, a "poważne matrony z przypiętymi powłokami robiły przed nami ukłony takie, jak nas niedawno metrowie tańca uczyli".
Prezentacja u dworu odbyła się zgodnie z planem: zjechało się paręset osób; brzęczało jak w ulu. Para cesarska po kolei przyjmowała hołdy dostojnych mężczyzn i kobiet. Wielu przybyło specjalnie, aby zwrócić na siebie uwagę, choćby niezgrabstwem. Inni trzęśli się ze strachu, że coś pójdzie nie po ich myśli. W czasie przedstawiania panny Bisping cesarzowa zainteresowała się jej niemieckim nazwiskiem, jako księżniczka pruska chciała bowiem porozmawiać z nią w ojczystym języku. Mimo wrażenia pewnego rozluźnienia atmosfera była nad wyraz sztywna i stresująca. Pamiętnikarka wspominała, że popełniła z tego powodu poważną gafę, oddając pokłon nie Mikołajowi, ale stojącemu obok niemu mistrzowi ceremonii de Modéne. Zdziwienie dworu granic nie miało – sam cesarz, zaszokowany, zapytał ordynatową Zamoyską, czy było to umyślne. Na szczęście dla Bispinżanki sytuacja ta zakończyła się bez skandalu, za to wybuchem śmiechu władcy, kiedy ordynatowa uświadomiła mu, że niektórzy mogą umierać ze strachu przed jego obliczem, mając dodatkowo krótki wzrok i cechując się wrodzoną nieśmiałością.
Nie tylko szlachecka elita mogła oczekiwać atrakcji. Uwagę warszawiaków przykuł orszak ogłaszający po ulicach wieść o zbliżającej się koronacji. Przewodził mu senator i wojewoda gen. Wincenty hr. Krasiński. Oprócz niego na przedzie szli dwaj heroldowie w pseudośredniowiecznych strojach hiszpańskich "aksamitem, atłasem i złotem świecących, z kołpakami pierzastymi na głowie, z wielkimi blachami herbowymi na piersiach i plecach" – w tej iście operetkowej roli występowali młodzi urzędnicy kancelarii Rady Stanu Gustaw hr. Grabowski (dwa lata później zginie pod Ostrołęką) i Ludwik Bentkowski. Za nimi podążali na koniach szambelanowie trzymający charakterystyczne laski obrzędów, a dalej jechali sekretarze senatu w biało-czerwonych szarfach. Pochód zamykały szwadrony strzelców konnych gwardii i sześciu masztalerzy dworskich prowadzących konie przybrane w zdobne kapy.
Nie mniej interesująca dla szerokich mas była możliwość zobaczenia z bliska władcy, chociażby w trakcie pieszego spaceru na zamek po odwiedzinach u brata w pałacu Brühlowskim (Konstanty na okres pobytu cesarza przeniósł się tam z Belwederu). Mieszkańcy miasta ochoczo oblegali parę cesarską, wiwatując na jej cześć. Były też inne okazje, podczas których można było zobaczyć władcę i dwór, m.in. wielka rewia wojska na pl. Saskim 21 maja. Wszyscy czekali jednak z rosnącym napięciem na ten najważniejszy dzień.
VIVAT REX IN AETERNUM
W końcu nadszedł 24 maja. Ceremonię koronacji przygotował mistrz obrzędów cesarskich Stanisław hr. Potocki, luźno nawiązując do dawnych tradycji polskich. Plan uroczystości opublikowano wraz z informacjami na temat ograniczeń ruchu ludzi i pojazdów w okolicach zamku i katedry. Warszawskie gazety donosiły nazajutrz: "żadne pióro nie zdoła opisać powszechnej radości z powodu tej drogiej, tej wspaniałej, tej pamiętnej uroczystości, która serce każdego Polaka napełnia najżywszą wdzięcznością i najgłębszym uszanowaniem dla potężnego Monarchy".
Od godz. 8 rano wszystkie specjalnie przygotowane trybuny, takie jak ta na 2 tys. widzów wzdłuż placu Zamkowego (projektu znanego architekta Andrzeja Gołońskiego), były zapełnione (głównie przez kobiety), podobnie jak okna i dachy kamienic na drodze z zamku do katedry. Aby wejść na trybuny, do katedry i sal zamkowych, trzeba było mieć specjalne bilety lub zaproszenia.
21 salw zasygnalizowało udanie się najważniejszych gości "mających asystować koronacji" do rezydencji królewskiej. Równocześnie do katedry przybył prymas. Około godz. 10 delegacja senatorów opuściła zamek i przeszła po podeście obłożonym czerwonym suknem do świątyni. Wybrani nieśli w uroczystym pochodzie insygnia koronacyjne: łańcuch Orderu Orła Białego, pieczęć, chorągiew, miecz, płaszcz, jabłko, berło i na końcu – koronę, specjalnie sprowadzoną ze skarbca moskiewskiego (rządu Królestwa nie było stać na ufundowanie nowej) i noszoną niegdyś przez carycę Annę Iwanowną (panowała w latach 1730 – 1740). Po poświęceniu insygniów orszak wrócił na Zamek. Wówczas Mikołaj I przepasany wstęgą Orderu Orła Białego wraz z małżonką zasiedli w dawnej tronowej sali Stanisława Augusta. Cesarzowa miała na sobie koronę wykonaną przez jednego z warszawskich złotników i płaszcz koronacyjny (plotka głosiła, że Aleksandra założyła koronę wcześniej, aby nie zniszczyć starannie przygotowanej fryzury; zresztą ceremonia opóźniła się z powodu jej "gotowania się"). Insygnia złożono tuż przy tronie.
71 wystrzałów towarzyszyło przejściu wszystkich do Sali Senatorskiej, służącej za salę koronacyjną – król bowiem, jako prawosławny, nie mógł być koronowany w kościele katolickim. Parę królewską poprzedzali kamerjunkrzy, szambelanowie, ministrowie, mistrzowie ceremonii, damy dworu, członkowie rodziny panującej oraz oficerowie i żołnierze gwardii.
Na dostojnych gości czekał prymas z duchowieństwem. Król i królowa zasiedli na tronach, a zgromadzeni – senatorowie, posłowie, deputowani, członkowie Rady Stanu i Rady Administracyjnej oraz inni zaproszeni – zajęli swoje miejsca. Mikołaj dał znak prymasowi, który zbliżył się i zmówił modlitwę. Kończąc, wręczył królowi płaszcz, który ten założył na siebie. Następnie podał koronę, którą król rosyjskim zwyczajem sam sobie włożył na głowę. Potem otrzymał jeszcze łańcuch Orła Białego, który założył królowej Aleksandrze (jako swoisty akt koronacji, jako że koronę na głowie już miała), a sam przyjął berło i jabłko. W tej chwili prymas głośno wymówił formułę "Vivat Rex in aeternum!" Zwyczajowo zgromadzeni powinni gromko powtórzyć jego słowa, lecz z powodu ominięcia ich w programie nastąpiła niezręczna cisza. W tym samym czasie na zewnątrz oddano kolejnych 101 salw, a we wszystkich kościołach miasta odezwały się dzwony.
W sali koronacyjnej "duchowni jako też i obecni złożyli swe powinszowania Najjaśniejszemu Panu trzema głębokimi ukłonami". Król tymczasem uklęknął i odczytał modlitwę (po francusku, czyli w oficjalnym języku stosunków między Warszawą a Petersburgiem). Gdy wstał, cała reszta padła na kolana, łącznie z prymasem wołającym do Boga o łaski dla nowo koronowanego polskiego władcy.
Zaczęła się kolejna procesja – tym razem król miał przejść do katedry na uroczyste odśpiewanie hymnu pochwalnego "Te deum" (kompozycja Karola Kurpińskiego). Prymas i duchowni szli przodem, nad królem natomiast 16 polskich generałów niosło paradny baldachim. Lud gorąco wiwatował na cześć władcy w koronie, którą powszechnie utożsamiano z insygnium dawnych władców polskich. Po monarszych bokach szli jego bracia, a tuż za nimi księżna łowicka trzymająca za rękę młodego wielkiego księcia Aleksandra. Później wszyscy wrócili na zamek, "przeszli przez salę tronową i zniknęli w głębi apartamentów".
Przygotowywano się już do obiadu na 300 osób (na który nie zaproszono posłów i deputowanych, co wywołało znaczne niezadowolenie) oraz następującego po nim balu, w trakcie którego para królewska podziwiała z okien zamkowych wspaniałą iluminację warszawskich ulic. "Nie tylko wszystkie gmachy rządowe, ogród Krasińskich, ale nadto i wiele prywatnych najrzęsistszym światłem gorało" – pisała "Gazeta Warszawska". Tak też zakończył się ten dzień pełen wrażeń, być może najbardziej uroczysty w całej historii Królestwa Kongresowego.
SPISEK KORONACYJNY
Następne dni aż do wyjazdu pary cesarskiej również stały się korowodem uroczystości. Bale i przyjęcia uświetniały wizyty królewskich gości, a ich uczestnikom umilała gra takich gwiazd jak skrzypek Paganini (który dał wówczas w Warszawie kilka koncertów). Najwystawniejszy bal wyprawiono znowu na zamku, gdzie tym razem zaproszono członków niższej izby parlamentu. Z kolei cesarza i króla podejmował prezes Senatu w Pałacu Błękitnym przy ul. Senatorskiej. Bale wydawano również w ratuszu przy pl. Teatralnym oraz w sali operacyjnej Giełdy Warszawskiej.
Podniosły charakter miało przedstawienie operowe "Cecylia Piaseczyńska" autorstwa Ludwika Dmuszewskiego w Teatrze Narodowym z cesarzem na widowni – "dawno scena nasza nie miała podobnego zaszczytu", pisała prasa. Istotne były też nominacje i awanse z hojnej ręki monarszej. Wojewoda Adam Jerzy Czartoryski otrzymał tytuł wielkiego podkomorzego. Oprócz tego król uhonorował arystokratów tytułami: wielkiego mistrza ceremonii, koniuszego mistrzów dworu (otrzymały go dwie osoby), szambelanów (dziewięć osób), kamerjunkrów (dziesięć osób), hrabiego, senatorów wojewodów (trzy osoby), senatorów kasztelanów (osiem osób), a 11 dostojników udekorował wstęgą Orderu Orła Białego (w większości Rosjan). Wiele z tych odznaczeń spotkało się z niezadowoleniem, zwłaszcza wybór na krzesła senatorskie dla wysokich urzędników państwowych, a więc ludzi silnie związanych z niezbyt lubianą władzą.
Cztery dni po koronacji miała miejsce wielka uczta dla ludu, którą urządzono nieopodal Zamku Ujazdowskiego, tu, gdzie obecnie znajduje się park Ujazdowski (wówczas tzw. plac Ujazdowski). Wśród rzesz średnio i mniej zamożnych warszawiaków, którzy tłumnie przybyli, mogąc się za darmo napić i najeść, zjawił się cesarz w otoczeniu najbliższych. Goście zajęli miejsca na specjalnym podwyższeniu. Z tej okazji chciał skorzystać Adam hr. Gurowski, rewolucyjny demokrata o arystokratycznym pochodzeniu, który wraz z towarzyszami ze spisku Piotra Wysockiego (który półtora roku później dał sygnał do powstania listopadowego) szykował zamach na rodzinę Romanowów. Była to już ostatnia sposobna chwila, gdyż spiskowcy od przyjazdu monarchy do Warszawy nie mogli się zdecydować, czy i gdzie zaatakować. Jednak i tym razem wszystko spełzło na niczym, a niedoszli zamachowcy niedługo będą organizować zryw listopadowy. Mimo że tajna policja była czujna, można się było zbliżyć do władcy, choćby gdy przechadzał się po ulicy. Wielu korzystało z tej sposobności, a nawet ważyło się naruszyć spokój cesarski w bardziej intymnych sytuacjach: "razu jednego podczas tych przechadzek po dolnym ogrodzie za Zamkiem przelazł ulicznik przez sztachety, pobiegł wprost do monarchy i rzucił mu się do nóg. – Czego chcesz? – zapytał go cesarz. – Niczego – odpowiedział chłopak – tylko założyłem się z innymi, że ucałuję nogi królewskie". – Uśmiechnął się cesarz i puścił chłopaka, udarowawszy go kilku rublami" – pisał hr. Skarbek. Inni starali się wręczyć monarsze petycje, choć częściej przekazywano je sekretarzowi stanu Grabowskiemu. Ponoć nazbierało się tego 11 tys. i w Petersburgu powołano aż dwie komisje do ich rozpatrzenia.
Po kilku dniach spędzonych w stolicy małego polskiego państwa Mikołaj wraz z rodziną i dworem powrócili nad Newę, pozostawiając w Warszawie niezatarte wrażenia. O koronacji wspominała znaczna część ówczesnych pamiętnikarzy, tak naocznych świadków aktu w Sali Senatorskiej, jak i biernych widzów całej uroczystości na placu Zamkowym. Niektórzy, jak Bogusława Dąbrowska, z rozrzewnieniem wspominali niezrównany przepych i podniosłość ceremonii nieznanych właściwie Polakom tamtych czasów – sama córka twórcy Legionów przechowywała później wśród licznych rodzinnych pamiątek paradną dworską suknię matki Barbary z Chłapowskich, którą ta miała na sobie 24 maja 1829 roku – na dowód wykwintu i luksusu tamtych czasów.
Koronacja wraz z późniejszym o rok sejmem była ostatnim świadectwem, nawet jeśli pozornym, to jednak wyraźnym, niezależności jedynej ostoi polskiej państwowości po tragedii rozbiorów. Nigdy więcej w XIX wieku, nawet w autonomicznej Galicji, Polacy nie mieli szansy mocno odczuć pełni królewskiej chwały, która w realiach ówczesnej Europy nie sprowadzała się jedynie do czczego ceremoniału. Nie miało dużego znaczenia, że owym królem był wnuk Katarzyny II noszący "koronę Bolesławów", która w rzeczywistości była tylko koroną bratanicy Piotra Wielkiego.
