Temat: Prawo cytatu - ważne i ciekawe | itlaw.pl - prawo it dla it

Każdy z nas robiąc zdjęcia, tworząc grafikę albo umieszczając na blogu swoje przemyślenia, w świetle prawa autorskiego traktowany jest jako twórca (autor). Jednocześnie tworząc w Internecie, ciągle korzystamy z dorobku innych ludzi. Na naszych stronach, czy blogach umieszczamy zdjęcia, obrazki i teksty - utwory innych osób. Czy jest to legalne? Co do zasady, korzystanie z cudzych dzieł wymaga zgody ich twórców. Z drugiej strony, system prawny nie może dopuścić - w interesie szeroko pojmowanego społeczeństwa i prawa dostępu do dóbr kultury - do całkowitej monopolizacji utworów. Utwory to nie rzeczy, prawo autorskie to nie własność.

Brak możliwości prostego odnoszenia się do cudzej twórczości nie tylko ograniczyłby samą sztukę, ale również w jakimś stopniu dialog społeczny poprzez uniemożliwienie stosowania niektórych z form przekazu. Nie trudno domyślić się bowiem, że w sytuacji, w której każdorazowe przywołanie choćby drobnego fragmentu cudzej twórczości wymagałoby zgody samego autora, to ten, w razie nieprzychylnych mu uwag ze strony krytyków, mógłby z łatwością uniemożliwić im publiczne, merytoryczne i poparte argumentami odniesienie się do swojej twórczości, tym samym blokując debatę.

Oprócz wskazanej powyżej krytyki, również takie formy komunikacji społecznej jak wyjaśnienie, czy analiza naukowa nie mogłyby być prawidłowo realizowane. W celu ochrony powyższych interesów stosuje się m.in. instytucję dozwolonego użytku. Dzisiaj chcemy zwrócić uwagę na jedną z najczęściej powoływanych i budzących najczęstsze spory form dozwolonego użytku - prawa cytatu, którego jednym z podstawowych celów jest zagwarantowanie jednostkom odpowiedniej swobody twórczej w dziedzinie wypowiedzi artystycznej, analizie, i krytyce naukowej.
Kiedy można cytować ?

W polskim prawie autorskim prawo cytatu zostało opisane w artykule 29 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zgodnie z nim „Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnieniem, analizą krytyczną, nauczaniem, prawami gatunku twórczości.”

W przypadku wykorzystania cytatu na zasadach i w celach opisanych powyżej, zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 34 PrAut, twórcy nie przysługuje prawo do wynagrodzenia. Oznacza to, że opracowując własny utwór (np. artykuł czy stronę WWW) możemy nieodpłatnie zacytować cudzą wypowiedź, fragment książki, grafikę, czy inny utwór, ale tylko wtedy, gdy spełnimy podane w art. 29 przesłanki.
1. Cytat w utworach stanowiących samoistną całość

Art. 29 ust. 1 zezwala na umieszczanie cytatów jedynie w utworach stanowiących samoistną całość. Cytat, jako jedna z postaci dozwolonego użytku publicznego, może być wykorzystywany w każdym rodzaju twórczości tj. w dziele literackim, utworze muzycznym, dziele audiowizualnym, czy też w utworze będącym stroną internetową, pod warunkiem, że stworzone dzieło będzie przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze. Ze względu na wymóg twórczego charakteru dzieła, w którym następuje cytowanie, niedopuszczane jest stosowanie cytatu w pracach nie stanowiących utworów. Z reguły warunek umieszczenia cytatu w utworze samoistnym sprowadzać się będzie do stwierdzenia tego, czy stworzone przez cytującego dzieło, samo w sobie, bez umieszczonych tam cytatów, jest na tyle twórcze, aby można je było uznać za utwór w rozumieniu prawa autorskiego. Dlatego np. zamieszczenie w Internecie fragmentu filmu lub zdjęcia z podpisem w rodzaju „Super”, „Musicie to koniecznie zobaczyć”, a nawet opatrzone paroma linijkami niemającego charakteru twórczego tekstu - nie może być realizowane w ramach cytatu, gdyż cytowany fragment nie jest umieszczony w utworze w rozumieniu prawa autorskiego. I o ile w przypadku radia, telewizji czy prasy (nawet blogu, który został jako prasa zarejestrowany) zachowanie takie może być realizowane w ramach prawa przedruku, to o tyle w przypadku szeregowych użytkowników Internetu działania takie uznać należy za nie objęte instytucją dozwolonego użytku publicznego. Podkreślić należy, iż niekiedy warunek zezwalający na cytowanie innych utworów jedynie w utworach stanowiących samoistną całość okazuje się nie być prosty do weryfikacji, albowiem w naszym świecie istnieją utwory składające się niejako tylko i wyłącznie z cytatów.

Na marginesie powyższych rozważań wskazać można dla przykładu formę artystyczną, którą jest kolaż. W niektórych sytuacjach kolaż złożony z różnych niezależnych od siebie, scen filmowych lub zdjęć, stanowi niejako odrębną opowieść, bardzo często o komicznym zabarwieniu. Dowodem na to jest fakt, iż w serwisach internetowych takich jak np. „Youtube” znaleźć można bardzo wiele oryginalnych, a zarazem błyskotliwych kompilacji utworów audiowizualnych będących bez wątpienia przejawem twórczego zestawienia cytowanych utworów. W takim przypadku, jeżeli do powstania takiego kolażu włożony został istotny wkład twórczy polegający na odpowiednim, zestawieniu, połączeniu lub opatrzeniu komentarzem takich cytatów będziemy mieli do czynienia z samoistnym utworem powstałym w chwili umieszczenia w nim cytatów.

Podsumowując, jeśli brak jest własnego wkładu twórczego nie może być mowy o korzystaniu z prawa cytatu. Cytatem może być jedynie osadzenie fragmentu cudzej twórczości we własnym, w pełni twórczym utworze.
2. Cytat mieszczący się w ustawowych celach

Wolność cytowania rozpowszechnionych utworów przewidziana w art. 29 ust. 1 dotyczy jedynie przypadków, w których cytowany jest utwór w zakresie uzasadnionym wyjaśnieniem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości. Te cztery podstawowe cele cytatu przewidziane przez ustawę wskazują na istotę oraz główną funkcje jaką ma do spełnienia cytat wykorzystywany w ramach instytucji dozwolonego użytku publicznego. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na to, że cele te budzą nieustannie wiele kontrowersji oraz są przedmiotem licznym rozważań. Z tego właśnie względu, każdy z przewidzianych przez ustawę celów cytatu zostanie omówiony w nieco szerszym zakresie poniżej.
3. Nauczanie

Cytat służący nauczaniu nie musi być związany z procesem edukacji szkolnej oraz edukacji ściśle naukowej. Oznacza to, że każdy może posłużyć się cytatem pod warunkiem, że cytat przez niego wykorzystany będzie służył celom ściśle w ustawie przewidzianym. Z tego też względu nie ma przeszkód aby posługiwać się cytatem uzasadnionym celem nauczania na stronach internetowych, w filmach i materiałach edukacyjnych przeznaczonych dla szerokiego grona odbiorców. Również osoby przeprowadzające szkolenia, bez względu na ich komercyjny charakter, mogą posługiwać się cytatem uzasadnionym celem nauczania, pod warunkiem oczywiście, że w materiałach przez nich prezentowanych cytat znajduje swoje uzasadnienie. Konieczność wykorzystania danego materiału celem nauczania powinna być uzasadniona lepszym zrozumieniem pewnych kwestii przez odbiorcę, a tym samym efektywnością z jaką cel w postaci nauczania jest realizowany. Z tego też względu umieszczanie np. w prezentacjach multimedialnych służących nauczaniu, materiałów rozrywkowych, niezwiązanych bezpośrednio z tematem prowadzonego szkolenia, a wykorzystanych jedynie cele rozbawienia słuchaczy, bądź też rozluźnienia atmosfery, uznać należy za nie mieszczące się w dozwolonym wykorzystaniu cytatu celem nauczania.

Dodatkowe wyjaśnienie

Cytat uzasadniony wyjaśnieniem to taki cytat, który dla jasności i pełnego zrozumienia wywodu autora jest niezbędny. Dla przykładu w sytuacji, kiedy piszemy np. o jakimś miejscu, albo o jakimś egzotycznym zwierzęciu umieszczenie jego zdjęcia w pełnym zakresie może być podyktowane celem wyjaśnienia Ponadto podkreślić należy, iż cytat zastosowany celem wyjaśnienia nie może prowadzić do sytuacji, w której w rezultacie eliminowana byłaby potrzeba zaznajomienia się z dziełem, z którego cytat pochodzi. Podobnie zresztą jak w przypadku celu jakim jest nauczanie niedozwolone jest również zamieszczanie cytatu celem oszczędzenia sobie wysiłku. Dla przykładu niedozwolone jest przytoczenie dużej ilości zdjęć z danego miejsca, w krótkim, lakonicznym artykule opisującym dane miejsce, jedynie w celu oszczędzenia sobie czasu w opisywaniu wszystkich atrakcji, czy szczegółów.
4. Analiza krytyczna

Cytat przytaczany w ramach analizy krytycznej stanowi sens prowadzonej analizy. Bez możliwości odwoływania się do cudzych dokonań nie możliwe byłoby racjonalne komentowanie cudzej twórczości. Przy omawianiu dozwolonego celu cytatu, jakim jest analiza krytyczna zwrócić należy uwagę na fakt, że w ramach wskazanego celu dochodzić może niekiedy do niebezpiecznej manipulacji cytatami, która wypaczać może myśl cytowanego autora poprzez nierzetelnie dodany komentarz. Takie wykorzystanie cytatu godzić może zarówno w osobiste dobra samego twórcy jak i naruszać integralność jego dzieła wykorzystanego w ramach cytatu i dlatego takie wykorzystanie cudzych utworów nie jest dozwolone przez prawo.
5. Prawa gatunku twórczości

Uzasadnienie wykorzystania cytatu prawami gatunku twórczości oznacza sytuację, w której cytat zostaje niejako włączony do cudzej twórczości stając się jej integralnym elementem w taki sposób, że nowo tworzona twórczość nie mogłaby powstać w zaistniałej po wykorzystaniu cytatu postaci, gdyby autor nie miał możliwości skorzystania z tej postaci dozwolonego użytku publicznego. Oznacza to, że w przypadku powoływania się na wykorzystanie celu cytatu jakim jest prawo gatunku twórczości twórca wykorzystujący ten cytat musi wykazać, że wykorzystany cytat z cudzej twórczości jest mu niezbędny do tego aby, osiągnąć zmierzony cel twórczy. Przykładem takiego zastosowania będzie np. zestawienie obrazków w sposób twórczy i pomysłowy, tak że w ten sposób tworzymy odrębny chroniony prawem autorskim utwór.

Niekiedy zastosowanie cytatu w celu gatunku twórczości prowadzić może do zwiększenia atrakcyjności własnego przekazu. Pamiętać jednak należy o tym, że nie zawsze cel w postaci zwiększenia atrakcyjności własnego przekazu twórczego będzie usprawiedliwiony. Wynika to z faktu, iż cytowany utwór musi pozostawać w pewnym twórczym związku, twórczym powiązaniu z nowo tworzonym utworem. Przykładowo nie jest uzasadnione celem gatunku twórczości zamieszczanie na stronie internetowej będącej utworem, bardzo atrakcyjnych i przyciągających internautów krótkich utworów audiowizualnych, bądź też urywków utworów audiowizualnych powołując się na zastosowanie prawa cytatu w celu zwiększenia atrakcyjności utworu jakim jest strona internetowa. Wskazany bowiem w ustawie cel cytatu, czyli „prawa gatunku twórczości” wymagają od cytującego autora, aby zacytowane przez niego utwory znalazły się w pewnym twórczym i niejako uzasadnionym twórczo związku z tworzonym przez niego utworem.

Po drugie, pamiętać należy o proporcji, w jakiej cytowane dzieło ma się znaleźć do własnej twórczości autora, na co zwraca uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 listopada 2004 r. przesądzając, o tym że przytaczany utwór musi pozostać w takiej proporcji do wkładu twórczości własnej, aby nie było wątpliwości co do tego, że powstało własne, samoistne dzieło.
Relacja pomiędzy cytowanym utworem a własnym utworem

Oprócz powyżej wymienionych przesłanek warunkujących dozwolone wykorzystanie prawa cytatu występuje również ograniczenie, które zakłada, iż w ramach cytowania cudzych utworów na zasadach przewidzianych przez prawo autorskie wolno przytoczyć jedynie urywki utworów lub drobne utwory w całości.

Przepis art. 29 ust. 1 nie określa wprost jakie rozmiary może przybrać cytat, a wskazuje jedynie ogólne przesłanki dozwolonego cytowania. Jednakże z istoty prawa cytatu wynika, iż cytat nie powinien stanowić o walorze nowego dzieła i nie powinien być jego większością. W związku z powyższym, przy każdorazowej ocenie dozwolonych wielkości cytatu uwzględnić należy przede wszystkim kontekst w jakim dany cytat występuje w utworze oraz cel w jakim został on przytoczony. Dla przykładu zwykle zdjęcie albo rysunek jest całym i samoistnym utworem, powstaje zatem problem, czy utwór w postaci zdjęcia lub obrazka spełnia warunek bycia drobnym utworem. O ile na ogół zdjęcie takim drobnym utworem będzie (choć oczywiście nie jest to bezwzględną regułą), to w przypadku rysunku sprawa zależy od indywidualnych cech i wyglądu takiego rysunku oraz kontekstu, w jakim ten rysunek zostanie umieszczony.

Pamiętać należy o tym, że wskazany warunek, ograniczający cytowanie jedynie do przytaczania urywków utworów lub drobny utworów w całości ma przede wszystkim chronić pierwotnego twórcę przed odtworzeniem w pełni całości jego zapożyczonego dzieła. Oznacza to, że rozmiar dozwolonego cytatu nie może być taki, aby dochodziło w gruncie rzeczy do reprodukcji dzieła, z którego zaczerpnięto cytat. Cytowanie bowiem, co wynika również z art. 35 Prawa autorskiego, nie powinno prowadzić do uszczuplenia twórcy w możliwości wykorzystywania dzieła w normalny sposób i osiągania z tego tytuły wymiernych korzyści majątkowych.
Oznaczenie cytatu

Aby korzystanie z prawa cytatu nie naruszało praw autorskich twórcy, konieczne jest odpowiednie oznaczenie cytatu. Zgodnie z art. 34 prawa autorskiego „Można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości. (…)”Wymóg oznaczenia twórcy spełniony jest dopiero wtedy, kiedy w nowo powstałym dziele bez problemów można zidentyfikować, który fragment został zaczerpnięty i z jakiego źródła. Dlatego też nie wystarczy wskazać na końcu opracowania albo np. na dole strony internetowej z jakich materiałów korzystaliśmy przygotowując dany utwór (tekst, obrazek, film), ale konieczne jest oddzielne oznaczenie każdego wykorzystanego przez nas fragmentu.

Oznacza to, że w przypadku wykorzystania fragmentu cudzego tekstu konieczne jest zaznaczenie go np. w cudzysłów, albo oznaczenie go innym kolorem lub przypisem. W przypadku korzystania np. ze zdjęć opublikowanych na stronach internetowych, konieczne jest podanie adresu strony internetowej i autora zdjęcia (na marginesie - ze względu na dynamikę stron internetowych czasem dobrze jest także zaznaczyć, z którego dokładnie dnia pochodzi wersja zacytowanej przez nas jako źródło strony internetowej. To tylko rozsądek „dowodowy”, nie wymóg formalny).

Również w przypadku, kiedy zdjęcia albo cudze wypowiedzi nie są podpisane, i nie jest możliwe zidentyfikowanie twórcy, nie zwalnia nas to z prawidłowego oznaczenia cytatu. W takiej sytuacji należy wskazać źródło, z którego korzystamy oraz wskazać, że zacytowany utwór jest dziełem anonimowego twórcy. Działanie takie jest konieczne, gdyż w przeciwnym razie możemy narazić się zarzut wykorzystywania cudzej twórczości jako swojej, co stanowi naruszenie praw twórcy dzieła.
Konsekwencje naruszenia prawa cytatu

Naruszenie zasad cytowania opisanych w prawie autorskim stanowi naruszenie praw autorskich twórcy, którego fragment utworu został wykorzystany.

Twórca może żądać od nas zaniechania tego działania (usunięcia cytowanych treści). Może także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności aby złożyła “publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie” (czyli przeprosiny). Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać również twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub - na żądanie twórcy - zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny. Pozostają także roszczenia stricte majątkowe.

Ponadto brak odpowiedniego wskazania przejętego fragmentu, uniemożliwiający zorientowanie się, że ma się do czynienia z cudzą twórczością, powodować może zaistnienie przesłanek plagiatu, co wiąże się z odpowiedzialnością karną osoby wykorzystującej cudzy utwór.
Podsumowując

Skorzystanie z dozwolonego prawa cytatu musi spełniać szereg ustawowych wymogów:

*

dzieło, w którym cytat jest zastosowany, musi stanowić odrębny utwór autorski,
*

cytowane mogą być jedynie urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości,
*

cytat może być zastosowany jedynie w celu wyjaśnienia, analizy krytycznej, nauczania, oraz w celu uzasadnionym prawami gatunku twórczości,
*

pojedynczy cytat musi być podrzędny wobec nowo tworzonego dzieła
*

cytat musi być prawidłowo oznaczony poprzez wskazanie imienia i nazwiska twórcy oraz źródła, z którego pochodzi, a przy tym konieczne jest oddzielne oznaczenie każdego wykorzystanego przez nas fragmentu.