Temat: Historia leku naturalnego (I)

Zarys historii leku naturalnego (cz. I.)

Dawno dawno temu…

Rośliny lecznicze towarzyszą nam od zarania dziejów ludzkości. Tysiące lat wstecz praczłowiek szukając pożywienia zaobserwował, że obok roślin jadalnych znaleźć można inne gatunki, które stanowią dobre środki łagodzące zdrowotne dolegliwości. Były to początkowo głównie zioła korzystnie wpływające na pracę układu pokarmowego, pomagające w szybszym zabliźnianiu się ran i zwiększające szanse na przeżycie po zaatakowaniu przez jadowite zwierzę. Pierwotnie rośliny te pozyskiwano na drodze zbieractwa, by następnie nauczyć się je uprawiać w okolicy siedlisk. Wraz z biegiem czasu wiedza na ich temat poszerzała się i wciąż poznawano nowe interesujące gatunki. Do dziś przetrwały informacje o istnieniu na terenie Zatoki Perskiej od ok. 4000 p.n.e. roślinnej nauki medycznej. Podczas prac wykopaliskowych prowadzonych na obszarze starożytnej Asyrii, Babilonii, Mezopotamii odkryto gliniane tabliczki. Wśród rozmaitych cennych informacji dostarczyły wiedzy na temat stosowanych wówczas leków ziołowych. W słynnym kamiennym Kodeksie Hammurabiego stanowiącym zbiór obowiązujących wówczas praw znalazło się kilka roślin o właściwościach leczniczych. Z ok. 2000 r. p.n.e. pochodzą jedne z najstarszych zbiorów recept, odkopane zostały one w okolicy miasta Nippur. Na ponad 100 tabliczkach wiadomości o 250 gatunkach roślin stosowanych w celach leczniczych zapisał asyryjski władca z ok. 650 r. p.n.e. imieniem Aszurbanipal.

Na biblijnych kartach…


W datowanej ok. 1500 r. p.n.e. Biblii doszukać się można od 80 do ponad 110 gatunków roślin, którym przypisać można zastosowanie w farmacji. Najważniejsze z nich 7 gatunków to: Figa pospolita i sykomor (Ficus carica, Ficus sycomorus), Granat właściwy (Punica granatum), Oliwka europejska (Olea europaea), Palma daktylowa (Phoenix dactylifera), Winorośl właściwa (Vitis vinifera), jęczmień (Hordeum), pszenica (Triticum vulgare). Na kartach Pisma Świętego opisano okoliczną florę: m.in. jest to akacja, balsamowiec mirra, cedr, dąb, głóg, morwa, sosna, wierzba, topola, ślaz, mak polny, złocienie. Wzmiankowano rośliny ozdobne: bukszpan, bluszcz, cyprys, lotos, lilia, mirt, narcyz, róża, rącznik. Umieszczono informacje o warzywach: czosnek, bób, cebula, len, ogórki, pory oraz o owocach: daktyle, migdały, jabłka, jeżyny, figi, granaty. W tekście wiele razy pojawiają się różnorakie przyprawy i zioła: gorczyca, czarnuszka, kolendra, ruta, mięta, tymianek, kmin i kminek, kapary, majeranek, piołun, kolendra, cynamon, koper, szafran. W biblijnych czasach rośliny stanowiły podstawowe pożywienie, wykorzystywano je jako surowiec służący do wyrobu tkanin, były głównym źródłem budulca domostw i in., z nich pozyskiwano barwniki, żywice i olejki, pomagały dbać o urodę i zdrowie.

W Chinach tysiące lat wstecz…

Podstawy słynnej na cały świat medycyny chińskiej mają już ponad 5000 lat. Przypuszcza się, że ok. 2800 r. p.n.e. powstał pierwszy, najstarszy Wielki Krajowy Zielnik (Shen Nong Ben Cao Jing) chińskiego cesarza i lekarza Shen Nonga z dynastii Sung, który opisał 242 rośliny lecznicze wraz z obserwacjami na temat ich wpływu na organizm człowieka. Inne ważne teksty to: Preparaty na 52 schorzenia (Wu Shi Bing Fang), Klasyka Gór i Mórz (Shan Hai Jing), Wewnętrzna Klasyka Żółtego Cesarza (Huang Di Nei Jing). Podstawę tradycyjnej medycyny chińskiej stanowią dwie teorie opisujące naturalne prawa od których zależne jest dobre zdrowie i długie życie, to yin i yang oraz pięć elementów wu xing, które tworzą i wpływają na wszystko co istnieje, w tym na stan zdrowia. Pierwsza z nich mówi o istnieniu przeciwieństw, które stanowią swoje wzajemne dopełnienie, jak światło i ciemność, gorąco i zimno. I tak nadmiar yin skutkować może powstaniem objawów schorzeń spowodowanych nadmiarem zimna i wilgoci oraz odwrotnie, gdy za dużo jest yang dany narząd spala się. Druga teoria opisuje połączenia pomiędzy pięcioma elementami (ziemia, woda, metal, drewno i ogień) a podstawowymi narządami (śledziona, nerki, płuca, wątroba i serce) wraz z emocjami (zaduma, strach, zmartwienie, złość i radość), klimatami (wilgotny, zimny, suchy, wietrzny i gorący), porami roku (późne lato, zima, jesień, wiosna i lato), smakami (słodki, słony, ostry, kwaśny i gorzki). Uważa się, że choroba pojawia się, gdy zaburzona zostaje równowaga pomiędzy yin i yang, energią życiową qi lub esencją jing a także pomiędzy układami pięciu narządów miąższowych Zang i pięciu pustych Fu. Celem zażycia preparatu leczniczego jest zwiększenie poziomu energii życiowej (qi), utrzymanie harmonii lub spowodowanie powrotu do zachwianej równowagi chociaż jednego z nich. W medycynie chińskiej do surowców farmaceutycznych zaliczane są: zioła, minerały, owady, fragmenty zwierząt. Każdy z nich posiada właściwości lecznicze które powiązane są z modelem pięciu elementów, m. in. mogą być środkami silnie rozgrzewającymi, rozgrzewającymi, neutralnymi, ochładzającymi, oziębiającymi, połączone są też z określonymi organami wewnętrznymi. W skład receptury takiego leku wchodzi zazwyczaj od 4 surowców wzwyż, a każdy pełni ściśle określoną funkcję. Podstawę stanowią najważniejsze zioła lecznicze tzw. cesarz, do tego dochodzą ministrowie czyli zioła wspomagające działanie głównych, następnie dobierani są posłańcy – którzy skierowują moce leczące w ściśle określone miejsce i w końcu zioła pomocnicze zapobiegające ewentualnym działaniom niepożądanym wcześniej opisanych składników. Chińscy zielarze najchętniej dopasowują odpowiedni skład mieszanek dla konkretnego pacjenta. Do najbardziej znanych roślin w lecznictwie chińskim zalicza się żeń-szenia (Panax ginseng), rzewienia (Rheum palmatum), piwonię (Paeonia lactiflora), magnolię (Magnolia), bylicę roczną (Artemisia annua), lakownicę lśniącą (Ganoderma lucidum).

W Indiach tysiące lat wstecz…

W tym okresie pojawił się również system medycyny indyjskiej noszący nazwę Ajurwedy od ayur – życie i veda - wiedza. Całościowo obejmuje on wiele zaleceń i wskazówek co należy robić, aby udało się cieszyć długim życiem w równowadze i harmonii. To z kolei uznawane jest za sposób osiągnięcia szczęścia (sukha), prawości (dharma) i bogactwa (artha). Wiadomo, że dawniej w Indiach wiedzę przekazywano układając długie pieśni i poematy, które następnie medycy musieli sobie żmudnie przyswoić. Jako pierwszy hinduski tekst wymieniana jest 4-częściowa Veda pochodząca z ok. 2000 r. p.n.e. W jej skład wchodzą: Rig Veda, Sama Veda, Yajur Veda, Atharva Veda. W tysiącach poetyckich hymnów budujących księgę Rig Veda zachowały się informacje o właściwościach zdrowotnych 65 roślin, metodach operacji i protetyki. Całości towarzyszyły tajemne, magiczne zaklęcia. W ajurwedzie podstawowy cel opieki lekarskiej stanowi utrzymanie równowagi humoralnej, która powiązana jest z 3 elementami (tri doshas): pitta (żółć - ogień), vata (oddech - powietrze), kapha (wilgoć – woda i ziemia). Niezbędna jest również prana czyli wewnętrzna siła życiowa, którą medycy wyczuwają jako tętno. To dzięki jej obecności powstać może ogień trawienia i energii umysłu, a dzięki temu dobre zdrowie. Oprócz pran ważne są także cielesne humory (dosy), które dzieli się na somatyczne i umysłowe, a gdy udaje się wszystkie je utrzymać w równowadze dany jest stan zdrowia. Według ajurwedy każde stworzenie traktowane jest jako stała zależność pomiędzy praktri (nieświadomość – energia) a purusha (świadomość – materia). Z kolei purusha wyróżnia 3 formy, które stanowią: sattva (poznanie), rajas (działanie) i tamas (pragnienie), a z ich połączenia początek biorą 3 moce psychiczne: buddhi (intelekt), ahamkara (ego) i manas (duch), wszystkie one muszą być właściwie zrównoważone i okiełznane. Kolejno system ten poszerzano i uzupełniano m. in. o nowe zioła i minerały, w chwili obecnej w tradycyjnym lecznictwie ajurwedyjskim używanych jest blisko 800 roślin leczniczych. Przede wszystkim podobnie jak w medycynie chińskiej podstawą są mieszanki składników przygotowywane w postaci maści, kremów, pigułek, pastylek lub nieznanych nam preparatów jak masło czy mleko. Chętnie wykorzystywane są leczniczo olejki eteryczne. Zwykle zioła klasyfikowane są jako: oczyszczające, ściągające, wykrztuśne, pobudzające, tonizujące, przeczyszczające, diuretyczne, napotne, przeciwwzdęciowe, przeciwpasożytnicze. W lecznictwie hinduskim ważnych jest 6 smaków, które są w stanie wzmocnić lub osłabić doshas, to słodki, kwaśny, słony, gorzki, ostry i ściągający, oczywiście zadaniem leków jest ich właściwe równoważenie. Do podstawowych roślin leczniczych w fitoterapii indyjskiej należą: gotu kola (Centella asiatica), cynamon (Cinnamomum verum), kardamon (Elettaria cardamomum), zgrzyn (Rauwolfia serpentyna), sandałowiec (Santalum album).

W Egipcie tysiące lat wstecz…

Równolegle do Ajurwedy rozwijać zaczęła się starożytna medycyna egipska. Za jej ojca uznawany jest pochodzący z rodziny królewskiej Imhotep. Geniusz swoich czasów wymyślił innowacyjne rozwiązania w tamtejszej architekturze, a jego wybitne osiągnięcia w lecznictwie uhonorowano pozwalając spocząć pod piramidą blisko stolicy kraju – Memfis. Podczas prac archeologicznych odkryte zostały liczne ślady świadczące o wysokim poziomie ówczesnej medycyny w Egipcie. Na szczycie hierarchii stali lekarze faraona i zgromadzonych wokół niego możnych tzw. sunu. Łaskawy czas pozwolił zachować do dnia dzisiejszego imiona wybranych. Sekhet-Enanach interesował szczególnie zakres wiedzy dzisiejszej laryngologii. Nebamon zasłynął wyleczeniem księcia z Asyrii, który to wtenczas gościł w Egipcie. Iwti własnoręcznie przygotowywał lecznicze mikstury z użyciem ziół i minerałów, kolekcjonował też papirusy z zapisanymi receptariuszami. Uzahor-resinet na mocy władzy nadanej przez króla Persji uruchomił szkołę lekarską, w której kształcono też przyszłych chirurgów, a wiedzę o roślinach leczniczych utrwalano w przyległym ogrodzie botanicznym. Natomiast nad zwykłą ludnością opiekę sprawowali w przyświątynnych pomieszczeniach tamtejsi kapłanie. Obok właściwej terapii ważne były lecznicze zaklęcia, modły i ofiarowywane dary. Niektóre staroegipskie środki lecznicze i metody ich przygotowywania udało się poznać po odkryciu papirusów medycznych, które przeleżały tysiąclecia w zagubionych pośród pustynnych piasków grobowcach. Najważniejszy i najbardziej znany to Papirus Ebersa, powstał on ok. 1550 r. p.n.e., przypuszcza się jednak, że częściowo stanowi powielenie znacznie starszych pism, datowanych na 3000 r. p.n.e. Jest to zwój ponad 20-metrowej długości, na nim zapisanych zostało 108 rozdziałów, a w każdym z nich doliczyć się można około 20 wierszy. Łącznie opisanych zostało tam blisko 800 leków, w tym 700 roślinnych, dodatkowo umieszczono wiadomości na temat różnych chorób i możliwości leczenia chirurgicznego. Do najczęściej wspominanych tam roślin leczniczych należą: czosnek, koper, kminek, len, jałowiec, tymianek, senes, pięciornik, jaskółcze ziele, kozieradka, mandragora, mak, bieluń, lulek. Wszystkie one znajdują do dziś zastosowanie w farmacji. Podobnie jak wcześniej wzmiankowany datowany jest Papirus Smitha. Zawarto w nim obserwacje o wielu schorzeniach, technice nastawiania i opatrywania złamań kości, metodzie pomiaru tętna, jako środek przeciwgorączkowy zalecano tam przetwory z listków wierzb. Kolejne starożytne dokumenty stanowią: Papirus berliński i Papirus Hearsta.